Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο μετά το τέλος της πανδημίας…. Οι επιπτώσεις στις εσωτερικές φιλοσοφίες – θρησκείες, στα πολιτικά συστήματα και τις επιστήμες – τεχνολογίες θα είναι βαθιές και αναπόφευκτες.
Σήμερα ήμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι κάθε ήπειρος έχει τα πολιτισμικά της ερείπια – θέσεις όπου μόνο οι πέτρες μαρτυρούν μέρος της ένδοξης παρουσία τους στο ιστορικό χρόνο. Και είναι πολλοί αυτοί που αναρωτιούνται το πώς θα μπορούσε κάτι τόσο μεγάλο, να εξαφανιστεί. Γιατί όμως οι πολιτισμοί καταρρέουν;
Προσεγγίζοντας το ερώτημα ο κορυφαίος αρχαιολόγος – ανθρωπολόγος Arthur Demarest αναφέρει ότι : «Τα βασικά πλεονεκτήματα των πολιτισμών είναι και οι κεντρικές αδυναμίες τους. Και αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό από ότι οι χρυσές εποχές των πολιτισμών είναι πολύ συχνά πριν την κατάρρευση τους…. Η ανάγκη και η ικανότητα συνεχούς ανάπτυξης είναι επίσης ένα διαγνωστικό της ενδεχόμενης κατάρρευσης. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να διατηρήσει απεριόριστη ανάπτυξη – καμία δεν είχε ποτέ. Η ιστορία καταδεικνύει ότι οι προσδοκίες για άπειρη ανάπτυξη οδηγούν σε κατάρρευση. Δυστυχώς, χιλιετίες αποδείξεων δείχνουν ότι οι απαιτούμενες προσπάθειες σταθεροποίησης τέτοιων κοινωνιών έρχονται σε αντίθεση με τις προσδοκίες του λαού και των ομάδων συμφερόντων. Για το λόγο αυτό, οι προσπάθειες σταθεροποίησης συχνά αποτύγχαναν».
Την ίδια άποψη – πολιτισμική σταθεροποίηση – φαίνεται να πρεσβεύει και ο καθηγητής Ian Morris, ο οποίος αναφέρει: «με ένα κάπως πιο ελεγχόμενο επίπεδο ανάπτυξης και με πιο μακροπρόθεσμες προετοιμασίες για αλλαγή μπορούμε να ανταποκριθούμε στις αναπόφευκτες μικρότερες κρίσεις που προκύπτουν και να συνεχίσουμε να αναβάλουμε αργότερα και αργότερα το τέλος του πολιτισμού μας».
Οι δύο καθηγητές -και πολλοί άλλοι- διατυπώνουν την άποψη του μέτρου. Το γνωστό ρητό «Μέτρον Άριστον» του Κλεόβουλου που η κοινότητα της μέσης κλασικής εποχής είχε ως κοσμοαντίληψη.
Ανατρέχοντας λοιπόν στο παρελθόν διακρίνουμε ότι οι κορυφαίοι πολιτισμοί άρχισαν να παρακμάζουν όταν έφτασαν στο απόγειο τους αλλά δεν κατάφεραν να κρατήσουν το μέτρο. Ή όπως αναφέρει ο καθηγητής Δανέζης δεν κατάφεραν να ισορροπήσουν τους τρεις βασικούς πυλώνες που συνθέτουν ένα πολιτισμό. Από την κατάρρευση της αρχαίας Αθήνας και Ρώμης μέχρι την πτώση της αυτοκρατορίας των Μάγια, τα στοιχεία από την αρχαιολογία υποδηλώνουν ότι πέντε παράγοντες έχουν σχεδόν πάντα εμπλακεί στην απώλεια πολιτισμών: α) ανεξέλεγκτες μετακινήσεις πληθυσμών, β) νέες επιδημικές ασθένειες, γ) αποτυχημένες ιδεολογικές και πολιτικές οντότητες – κράτη που οδηγούν σε αυξημένο πόλεμο, δ) κατάρρευση εμπορικών οδών που οδηγούν σε λιμούς, και ε) η κλιματική αλλαγή. Επομένως είναι δύσκολο να μην αισθανόμαστε ότι συναντάμε τώρα μερικές από τις ίδιες δυνάμεις που παραδοσιακά έχουν εμπλακεί στην πτώση των πολιτισμών.
Αυτό το νέο πλαίσιο απαιτεί την επανεξέταση των προϋποθέσεων που απαιτούνται για την αμοιβαία κατανόηση και την οικοδόμηση μιας νέας οικουμενικής ανθρώπινης ευημερίας. Οι μεταβολές στον κόσμο απαιτούν την ανάπτυξη ενός νέου ανθρωπιστικού, ουμανιστικού ρεύματος. Όχι μόνο θεωρητικού αλλά πρακτικού. Όχι να έχει ως στόχο την αναζήτηση αξιών αλλά να προσανατολίζεται στην υλοποίηση συγκεκριμένων προγραμμάτων που έχουν απτά αποτελέσματα. Με προσοχή για να μην οδηγηθούμε σε έναν νέο μεσαίωνα ανάλογο αυτού που εγκαινίασε ο Κωνσταντίνος.
Το να είσαι ουμανιστής ανθρωπιστής σήμερα σημαίνει να προσαρμόζεις τη δύναμη ενός παλαιού μηνύματος στα περιγράμματα του σύγχρονου κόσμου. Το μήνυμα αυτό μας το πρωτοδιατύπωσε ο Έλληνας φιλόσοφος Σωκράτης 470 π.Χ./469 –399, όταν κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη και πολύ αργότερα ο Ιταλός φιλόσοφος Pico della Mirandola (1463-1494) που ανέπτυξε την κεντρική ιδέα του ανθρωπισμού, το αποκαλούμενο μανιφέστο της Αναγέννησης όταν με το έργο του Oration on the Dignity of Man, Φλωρεντία 1486 έβαλε στη μέση του κόσμου τον άνθρωπο.
Σήμερα οι παγκόσμιες κρίσεις αλληλοσυνδέονται και εγείρουν προκλήσεις που δεν μπορούν να επιλυθούν μεμονωμένα από κάποια χώρα. Πέρα όμως από την φαινομενική ποικιλομορφία μας, όλοι μοιραζόμαστε μια διαμορφωμένη κοινή ανθρώπινη κουλτούρα. Μέσω των πολιτικών – οικονομικών συστημάτων, της επικοινωνίας, μέσω της εκμάθησης γλωσσών και του διαλόγου, μέσω της επιστημονικής συνεργασίας, μπορούμε να ξεπεράσουμε τα όρια του εαυτού μας, να διευρύνουμε τις γνώσεις μας, να ανακαλύψουμε νέους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, νέα ήθη και έθιμα, πολιτικά συστήματα και να εισέλθουμε στην ιδανική πόλη. Στην πόλη του μέλλοντος και του νου, έχοντας επίγνωση της ανθρωπότητας που μας συνδέει. Να αναγνωρίσουμε ότι μια κοινότητα όλης της ανθρωπότητας είναι απαραίτητη για μια ζωή που εκπληρώνεται.
Μερκούρης Δημήτρης
Δημόσια Ιστορία Ε.Α.Π.
