Η ομιλία της Αγγέλας Γιαννακίδου στην ημερίδα με θέμα «Χειροτεχνία σε Μετάβαση: Στρατηγική Αναγέννησης της Ελληνικής Χειροτεχνίας» που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 7 Σεπτεμβρίου 2025, στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (MOMus), στο πλαίσιο της συμμετοχής του Υπουργείου Πολιτισμού στην 89η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης.
Χειροτεχνία σε μετάβαση: Στρατηγική αναγέννησης της Ελληνικής Χειροτεχνίας
Η ελληνική χειροτεχνία ως μοχλός ανάπτυξης και ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών
Το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης (Ε.Μ.Θ.) στην Αλεξανδρούπολη λειτουργεί σ ένα χώρο με ένα πολυσήμαντο πολιτιστικό απόθεμα, εν πολλοίς άγνωστο, μιας ανθρωπογεωγραφίας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας σε άλλα επίπεδα προσέγγισης, η πολυμορφία της οποίας ανταγωνίζεται την περιβαλλοντική ποικιλομορφία του χώρου.
Η φιλοσοφία μας:
Στην κοινωνία, η οποία μας εμπιστεύεται τα τεκμήρια της μνήμης, οφείλουμε ως αντίδωρο να δώσουμε μια άλλη οπτική και τρόπους στη διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος, ώστε αυτό να καταστεί και πάλι δύναμη δημιουργική, να μετασχηματιστεί σε πολιτιστική επιχειρηματικότητα. Η πολιτιστική επιχειρηματικότητα μας δίνει την δυνατότητα να επιβιώνουμε παράγοντας πολιτισμό, αυτό το οποίο αποκαλύπτει η εγγενής δύναμη του τόπου και οι ιστορίες ανθρώπων και των αντικειμένων.
Βασικοί παράμετροι της πολιτιστικής μας πολιτικής είναι ο εκδημοκρατισμός της κουλτούρας, η συμπερίληψη, να καταστούν οι αόρατες κοινωνικές ομάδες ορατές μέσα από την πολιτιστική παραγωγή.
Στα τέλη του 2018, μετά από μια εκτεταμένη έρευνα πεδίου, είχαμε μια χαρτογραφημένη κατάσταση του πολιτιστικού αποθέματος της Θράκης και γνώση των ανθρώπων που εξακολουθούσαν να ασκούν επαγγελματικά κάποια παραδοσιακή δραστηριότητα.
Στην Θράκη, που είναι γνωστή από το 18 ο αιώνα για την παραγωγή των αμπάδων και τη βαφική της τέχνη με τα περίφημα κόκκινα της Αδριανούς, διαπιστώσαμε ότι είχαμε πια τρεις υφάντρες και από τα μπογιατζίδικα δεν λειτουργούσε ούτε ένα.
Το 2020 με τίτλο Ξαναπιάνοντας το νήμα στήθηκαν αργαλειοί σε πέντε οικισμούς . Σκόπιμα αξιοποιήσαμε τις ντόπιες υφάντρες και σε συνεργασία με το ΥΠΠΟ υλοποιήθηκαν σεμινάρια υφαντικής και φυτικής βαφής. Οι υφάντρες έγιναν πλέον δεκαπέντε.
Το Υπουργείο Πολιτισμού στήριξε την προσπάθεια με την παροχή αργαλειών νέας τεχνολογίας σε τρεις οικισμούς.
Παράλληλα στο Ε.Μ.Θ. δημιουργήσαμε το δίκτυο τεχνουργών Θράκης, το ΡΙΖΑ. Επιστρατεύοντας τον εκτοπισμένο κλάδο της χειροτεχνίας και με βάση τις δεξιοτεχνίες των ανθρώπων σχεδιάσαμε μια πρώτη σειρά από προϊόντα, που ανταποκρίνονται στην αισθητική και την χρηστική ανάγκη του σήμερα.
Σκοπός του εγχειρήματος: η παραγωγή.
Στόχος: η πολιτιστική και η οικονομική ενίσχυση των τεχνουργών που βρίσκονται κυρίως στους απομακρυσμένους οικισμούς της Θράκης. Οι πιο δυνατοί δημιουργικοί πυρήνες του δικτύου: στην Ξάνθη, στα πομακοχώρια του Έβρου και στο Σοφικό Διδυμοτείχου. Η ενδυνάμωση απομακρυσμένων περιοχών και κοινοτήτων μέσα από την χειροτεχνία ήταν ίσως από τα δυσκολότερα εγχειρήματα του μουσείου αλλά και με την μεγαλύτερη ηθική και ουσιαστική ανταμοιβή: την επαναφορά της περηφάνιας και για την πολιτιστική κληρονομιά, την ταυτότητα του Θρακιώτη, την παραδοσιακή τεχνοτροπία που χάθηκε στην απόπειρα του εκσυγχρονισμού.
Στην Ξάνθη στο πλαίσιο του δικτύου συνεργαστήκαμε με την ΚΟΙΝΣΕΠ ΠΛΕΤΕΝΟ, η οποία λειτουργούσε με δυο χριστιανές και τρεις μουσουλμάνες από τον ορεινό όγκο της Ξάνθης. Δίπλα σ ένα βενζινάδικο προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν οικονομικά την δεξιοτεχνία της χειροτεχνίας πλέκοντας.
Τις στηρίξαμε ηθικά να μην διαλυθούν, για να αντέξουν. Μετά από το αίτημά μας με την πολιτική βούληση της κυβέρνησης Μητσοτάκη παραχωρήθηκε το κτίριο στο οποίο ήταν οι μπάρες τον καιρό της ψυχροπολεμικής εποχής. Με κόπο και πείσμα χωρίς να ενταχθούμε σε κανένα πρόγραμμα, φτιάξαμε το χώρο μόνοι μας ως μουσείο, με την οικονομική βοήθεια κάποιων ευαίσθητων πολιτών που μας εμπιστεύτηκαν.
Για τέσσερα χρόνια είμασταν συνεχώς δίπλα τους όχι μόνο στα θέματα εκπαίδευσης για την παραγωγή τεχνουργημάτων αλλά και με δράσεις εξωστρέφειας: Προβολή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά και στη ΔΕΘ Θεσσαλονίκης, και στην Αθήνα σε γκαλερί κάτω από την Ακρόπολη. Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας, στο πλαίσιο του ακτιβισμού που λειτουργεί το Μουσείο, δεν ήταν απλά θετικά μετρήσιμα με την αύξηση των ωφελούμενων της ΚΟΙΝΣΕΠ από τέσσερις σε τριάντα.
Το ΠΛΕΤΕΝΟ απογαλακτίστηκε. Έγινε τοπόσημο της πολιτιστικής
επιχειρηματικότητας των γυναικών του ορεινού όγκου. Εξαιρετικά σημαντικό για την κοινωνική τους ενσωμάτωση, την οικονομική τους αυτάρκεια, τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης τους με τον εαυτό τους, την κοινότητα τους, τον τόπο τους.
Είναι βέβαιο, πάντως, ότι αν υπήρχε χρόνος να σταθούμε δίπλα σε άλλους τεχνουργούς, τόσο όσο θα έπρεπε, μπορούσαν να δημιουργηθούν και άλλοι πυρήνες.
Στα Πομακοχώρια του Έβρου οι κεντήστρες δουλεύουν κυρίως το χειμώνα γιατί το καλοκαίρι οι περισσότερες δουλεύουν στα χωράφια η στην κουρά των προβάτων κατά μήκος όλης της Δυτικής Θράκης. Η ιδέα και η προσπάθεια να συστήσουμε μια ΚΟΙΝΣΕΠ στο Δέρειο δεν καρποφόρησε.
Και επειδή ξέρουμε καλά τα όρια παρέμβασης στους οικισμούς των Αλεβητών αποφασίσαμε με τη σύμφωνο γνώμη τους να στήσουμε αργαλειούς, τους εγκαταλελειμμένους από την εποχή που έκλεισε ο ΕΟΜΜΕΧ, για να ξεκινήσουμε παραγωγή πομάκικων χαλιών.
Παράλληλα έχουμε βάλει την κεντητική σε ένα άλλο επίπεδο με τα κεντημένα ρούχα και τα είδη σπιτιού με νέες σχεδιαστικές δικές μου συνθέσεις που αντλούμε από τον πλούτο του λαϊκού μας πολιτισμού.
Στο χώρο της υφαντικής σίγουρα έχουμε κινητοποιήσει το κόσμο. Είναι εξαιρετικό ότι λειτουργούν οι τρεις δομές στον Έβρο παρόλες τις δυσκολίες του εγχειρήματος.
Ήταν πολλαπλά ωφέλιμο ότι συμμετείχαν αρχικά ως εκπαιδεύτριες υφάντρες τοπικές και μάλιστα δυο από τους πομάκικους οικισμούς. Θα είναι επίσης εξαιρετικά σημαντικό για την περιοχή, αν συνεχίσουν για ένα χρόνο ακόμη. Ωστόσο σχεδιάζουμε και προσπαθούμε να βρούμε τρόπους ώστε να αποκτήσουμε συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων περιοχών, στο θέμα της υφαντικής, ώστε να στηριχθούν οι κοινότητες των γυναικών στους αγροτικούς οικισμούς και να ξαναγίνει η Θράκη αναγνωρίσιμη από τα
υφαντά της.
Εμείς σαν Ε.Μ.Θ. μέσω του δικτύου ΡΙΖΑ, αξιοποιήσαμε τις τοπικές ύλες και υφάναμε φύλλα από το καλαμπόκι. Με τις υφάντρες στο βόρειο Έβρο, στην Ορεστιάδα, στο Σοφικό Διδυμοτείχου και στη Ξάνθη δημιουργήσαμε τσάντες, απλές η κεντημένες. Ο στόχος μας είναι να αξιοποιηθεί και το σόργο,(σκουποχορτο) και το σάζιι από τις όχθες των ποταμών. Η συνεργασία μας όμως με τον σχεδιαστή Άγγελο Τσακίρη έδειξε το δρόμο μέσα από τον οποίο η παραδοσιακή τέχνη και τα πράγματα μπορούν να μεταμορφωθούν και να αποκτήσουν ενδιαφέρον με έμφαση στη βιωσιμότητα σε ένα σύγχρονο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.
Το ότι η χειροτεχνία είναι ένα ζωντανό οικοσύστημα το οποίο λειτουργεί μέσα από το δίκτυο σχέσεων των ανθρώπων (τεχνίτες, μαθητευόμενοι καταναλωτές, συλλέκτες) συνδέεται με το πολιτισμικό τους περιβάλλον αλλά και το φυσικό από όπου προμηθεύεται τις πρώτες ύλες, (νήματα, ξύλο, πηλός, φυσικές βαφές). Ο δε τρόπος παραγωγής επηρεάζει τα οικοσυστήματα όταν τροφοδοτείται με νέες ιδέες, ανανεώνεται και παραμένει ζωντανό οικοσύστημα με προοπτική ανάπτυξης και ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών με την ανάπτυξη της πολιτιστικής επιχειρηματικότητας μέσα από εργαστήρια κεντητικής, υφαντικής, ταπητουργίας, κεραμικής, λιθοξοΐας, ξυλογλυπτικής, είναι σε όλους γνωστό, ενισχύεται το αγροτικό εισόδημα σε περιοχές απομακρυσμένες και οι άνθρωποι επιλέγουν να μείνουν στο τόπο τους
δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας , ενισχύεται η γυναικεία επιχειρηματικότητα δίνοντας οικονομική αυτάρκεια και κοινωνική ανεξαρτησία, καλλιεργείται η αίσθηση της ταυτότητας, ατομικής και συλλογικής, ενισχύεται η αναγνωρισιμότητα της περιοχής, η παραγωγή και πώληση χειροποίητων προϊόντων (υφαντά, κεραμικά, κοσμήματα), στηρίζει μικρά εργαστήρια, συνεταιρισμούς και τουριστικές επιχειρήσεις, ενισχύουν τις τοπικές οικονομίες .
συνδέεται με τη σύγχρονη κοινωνία και τη βιώσιμη ανάπτυξη γιατί η χειροτεχνία προσφέρει μοντέλα κυκλικής οικονομίας, σε αντίθεση με την ταχύτητα και την υπερπαραγωγή της βιομηχανίας.
Από τους πιο σημαντικούς κλάδους της χειροτεχνίας, που επιβιώνουν μέχρι σήμερα με ταυτότητα για τη Θράκη είναι:
η κεντητική, όπου θέματα και τεχνικές μας αποκαλύπτουν έναν
κόσμο που προσφέρεται για επανασύνδεση με τη μακρά παράδοση της Βυζαντινής Θράκης και τον πολιτισμό μας.
η υφαντική, ειδικά στη Θράκη, συνιστά παράδειγμα δραστηριότητας με παγκόσμια αξία: γιατί δεν είναι μόνο τέχνη, αλλά σε ένα συμβολικό επίπεδο ένα υπόδειγμα για το πώς μπορεί να υφανθεί μια βιώσιμη κοινωνία, όπου πολιτισμός, περιβάλλον και άνθρωποι διαφορετικής πολιτισμικής προέλευσης συμβιώνουν, με σεβασμό στη διαφορετικότητα, στην ισότητα, στην ένταξη όλων και στη συνεργασία, για να βρίσκονται σε ισορροπία, όπως κάθε νήμα που συνυφαίνεται με το άλλο, στον αργαλειό.
ΔΡΑΣΕΙΣ με άξονα την υφαντική ως εργαλείο βιώσιμης ανάπτυξης της κοινωνίας που ισχύουν και για άλλους κλάδους της χειροτεχνίας
Εκπαίδευση: Υπάρχει ένα τεράστιο υλικό που αφορά τεχνικές και θέματα, ειδικά στην ύφανση. Το υλικό αυτό επείγει να καταγραφεί και να μελετηθεί ώστε να τεκμηριωθεί αυτή η μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά που μιλάει για ιστορικά δίκτυα: επικοινωνίας, οικονομικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, σύνοικων πληθυσμών που μετασχηματίστηκαν σε διασυνοριακές και συχνά εχθρικές επικοινωνίες μετά την τριχοτόμηση του ευρύτερου ιστορικού χώρου της Θράκης.
- Δημιουργία ψηφιακού αρχείου με καταγραφή τεχνικών,
μοτίβων και ιστοριών των υφαντριών με ανοιχτή πρόσβαση για
εκπαιδευτική χρήση - Οργάνωση εργαστηρίων υφαντικής για παιδιά στα σχολεία
- Δημιουργία προγραμμάτων μαθητείας σε συνεργασία με
τεχνίτριες και νέους σχεδιαστές για να εμπνεύσουν νέες
πρακτικές design, μόδας, οικολογίας Παρότρυνση για δημιουργία συνεταιρικών σχημάτων, για την
αξιοποίηση της υφαντικής τέχνης με ενδογενή υλικά (σόργο –
σκουπόχορτο ή σάζι από το ποτάμι,) αλλά και εργαστήρια φυτικής βαφής με τοπικά βότανα (κυρίως με το ριζάρι που ευδοκιμεί στον Έβρο) ώστε να συνδεθεί η παραγωγή με το οικοσύστημα. Συνεργασίες με σχεδιαστές μόδας και σχολές καλών τεχνών για νέες συλλογές προϊόντων και σύνδεση με δημιουργικά brands που δίνουν αξία στην τοπικότητα. Δημιουργία φυσικών χώρων προβολής: εκθετήρια σε τουριστικά σημεία.
Πιστεύουμε ότι η ανάπτυξη του τόπου, περνά μέσα από το τρίπτυχο Πολιτισμός-Δημιουργία-Οικονομία και είναι αυτή η δική μας απάντηση στα τρία κρίσιμα προβλήματα: το οικονομικό, το δημογραφικό και το κοινωνικό.
Σε αυτό στοχεύει όλη μας η προσπάθεια, που ξεκίνησε από το 2019 αλλά και του Υπουργείου Πολιτισμού φυσικά να στηρίξει την απασχόληση στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και της πολιτιστικής επιχειρηματικότητας, αλλά και σε όλες τις συναφείς δραστηριότητες που συνδέονται μ αυτούς τους τομείς και κυρίως με τον τουρισμό, η ανάπτυξη του οποίου στηρίζεται στο πολιτιστικό απόθεμα της κάθε περιοχής.
Σε αυτό στοχεύει και το Δίκτυο Αγροτικών Μουσείων, στα δυτικά του Διδυμοτείχου με τις διαφορετικές θεματολογίες, ενισχύοντας την πολιτιστική διαδρομή που καταλήγει στο βόρειο Έβρο με το μικρό αλλά πολυσήμαντο μουσείο για την υφαντική στη Πτελέα, όπου υπάρχει ένα πλούσιο υλικό και θα ενισχύει τα μέγιστα στην προσπάθεια σας αυτή.
Τα μικρά αγροτικά μουσεία τα οποία προτείνουμε να δημιουργηθούν θα αποτελούν σημεία αναφοράς, τόπους βιωματικής εμπειρίας που θα συνδέονται με ένα story telling, ένα αφήγημα του ίδιου του χώρου και των ανθρώπων του, στο πλαίσιο μιας ήπιας βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης
που ενισχύει τις τοπικές οικονομίες με δράσεις συμβατές με την ηθική του τόπου και του τοπίου.
Επιλέξαμε να προτείνουμε τη δημιουργία ΜΙΚΡΩΝ Αγροτικών Μουσείων
για τους εξής λόγους: - Θέλουμε να ενταχθούμε στην καθημερινή ζωή του ντόπιου
πληθυσμού. Να είναι στο ανθρώπινο μέτρου του κατοίκου της
περιοχής. Να τα αισθανθεί δικά του, οικεία και προσηνή. Να μην
εντυπωσιάζουν με το μέγεθος αλλά με το περιεχόμενό τους.
Νοικοκυρεμένα πράγματα δηλαδή. Και θα τα ενισχύσουμε μέσα από σεμινάρια στους μαθητές της περιοχής για την πολιτιστική ερμηνεία του θεματικού αντικειμένου κάθε μικρού μουσείου έτσι ώστε να υιοθετηθούν από όλες τις ηλικίες. Να ξεναγούν όλοι στο δικό τους μουσείου, να ξεναγούν στο πατρικό τους σπίτι, σε αυτά που έκαναν οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους. Γιατί για εμάς πάνω από όλα είναι το μαζί. - Να μπορούν να επιβιώσουν χωρίς μεγάλο κόστος. Σημασία σε όλες αυτές τις προτάσεις – πρωτοβουλίες του Ε.Μ.Θ. είναι πάντα η διάρκεια λειτουργίας όλων αυτών των μικρών τοπικών θεσμών.
