Το Διδυμότειχο ως Καστροπολιτεία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στα τεκταινόμενα της Υστεροβυζαντινής εποχής. Η σημαντικότητα του πολλαπλασιάστηκε κατά την εποχή των Παλαιολόγων, όπου κορυφαίες προσωπικότητες έδρασαν και λειτούργησαν σε κυβερνητικό και γεωστρατηγικό επίπεδο, εντός και εκτός των ισχυρών τειχών της πόλης μας. Στο παρόν κείμενο αναφερόμαστε επιγραμματικά σε δώδεκα προσωπικότητες, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει, ότι οι προσωπικότητες της εποχής των Παλαιολόγων που συνδέονται με την ιστορική και αυτοκρατορική μας Καστροπολιτεία ήταν μόνον τόσες. Σαφώς και ήταν περισσότερες, γεγονός που αποδεικνύεται στις γραμμές του κειμένου, καθώς είναι αναπόφευκτη η αναφορά και σε άλλα σημαντικά πρόσωπα της εποχής. Για την οικονομία του κειμένου επέλεξα τις πιο (κατά τη γνώμη μου) σημαντικές προσωπικότητες, από τις οποίες θα αναφέρω γεγονότα, που τις σχετίζουν άμεσα με το Διδυμότειχο, δίχως να επεκταθώ γενικότερα στον βίο και τα έργα τους.
1. ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Μιχαήλ Η΄ γεννήθηκε το 1223 και πέθανε το 1282, ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Παλαιολόγων, για να το καταφέρει αυτό ανέτρεψε βίαια τη δυναστεία των Λασκαριδών (Βατάτζιδων), υποστηριζόμενος από τους άρχοντες (Δυνατούς) της Μικράς Ασίας, καθώς είχαν θιγεί τα συμφέροντά τους από τη φιλολαϊκή πολιτική του Ιωάννη Βατάτζη και του γιου του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη. Όταν πέθανε ο Θεόδωρος Β΄, ο Μιχαήλ ανέλαβε την αντιβασιλεία και την κηδεμονία του νεαρού Ιωάννη Δ΄ Βατάτζη, τον οποίο τύφλωσε το 1261 σε ηλικία 11 ετών, ώστε να μην μπορεί ποτέ να απειλήσει τη δυναστεία των Παλαιολόγων. Όπως γνωρίζουμε ο Ιωάννης Βατάτζης κατάγεται από το Διδυμότειχο και αυτή η κατάσταση που περιγράψαμε συνδέει έμμεσα τον Μιχαήλ Η΄ με την πόλη μας.
Όσον αφορά και μία άμεση σύνδεση με το Διδυμότειχο είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου η τοπική μας εκκλησία προήχθηκε σε Μητρόπολη και κατατάχθηκε στην 96η θέση. Στην απόφαση αυτή σημαντικό ρόλο έπαιξε η γεωστρατηγική θέση του κάστρου στο πεδίο των συγκρούσεων μεταξύ Ρωμανίας/Βυζαντίου και Βουλγαρίας.
2. ΜΙΧΑΗΛ ΔΟΥΚΑΣ ΓΛΑΒΑΣ ΤΑΡΧΑΝΕΙΩΤΗΣ
Ο Ταρχανειώτης γεννήθηκε (μάλλον) το 1235 και πέθανε μετά το 1304. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι μετά την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας το 1261 το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας μετατοπίζεται και πάλι στην Κωνσταντινούπολη, η αυτοκρατορία όμως δεν μπόρεσε ποτέ να φθάσει στην ισχύ του παρελθόντος, καθώς βάλλεται από πολλούς εχθρούς. Βούλγαροι, Τάταροι και Καταλανοί προκαλούν στη Θράκη μεγάλες καταστροφές. Στις αρχές του 14ου αιώνα φτάνει στην περιοχή της δυτικής Θράκης ο πρωτοστράτωρ Μιχαήλ Γλαβάς Ταρχανειώτης, ο οποίος ήταν μία κορυφαία προσωπικότητα κατά το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, διοικητής του Θέματος της Θράκης, λαμπρός στρατιωτικός με αξιοσημείωτη οικοδομική δραστηριότητα σε φρουριακές εγκαταστάσεις. Σύμφωνα με τον Δρ. Θανάση Γουρίδη : «επισκεύασε ή οικοδόμησε εξαρχής περισσότερα από δεκαπέντε φρούρια τα οποία βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή άμυνας εναντίον των Βουλγάρων. Πιθανώς, μπορούμε να θεωρήσουμε έργο αυτής της δραστηριότητας την εκτεταμένη υστεροβυζαντινή επισκευή των τειχών του Διδυμοτείχου».
Σε επτά από τους σωζόμενους πύργους του κάστρου μας, στην Ανατολική και Βορειοανατολική πλευρά διακρίνεται το μονόγραμμα του Ταρχανειώτη, το σχέδιο δηλαδή που αποτελείται από τα γράμματα Τ – Χ – Ρ – S, εκ των οποίων το γνωστότερο και εμφανέστερο υπάρχει στον πύργο της Βασιλοπούλας. Το μονόγραμμα αυτό του Ταρχανειώτη κοσμεί μαζί με τα τείχη του Διδυμοτείχου και τον δικέφαλο αετό, το έμβλημα της XVI Μ/Κ ΜΠ Διδυμοτείχου, το οποίο φέρει και επίγραμμα με ρήση από την υπερήφανη απάντηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου προς τον Μωάμεθ Β΄ «πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν».
Σχετικά με το έργο συντήρησης και επισκευής των τειχών κατά την εν λόγω εποχή ο κ. Γουρίδης αναφέρει και άλλα τρία ονόματα που ενδεχομένως και αυτά να εμπλέκονται στις αναστηλωτικές εργασίες του κάστρου, πρόκειται για τους Κωνσταντίνο Ταρχανειώτη, Μανουήλ Κουρτίκη Ταρχανειώτη ή και ακόμη από τον ίδιο τον Ιωάννη Καντακουζηνό.
3. ΜΙΧΑΗΛ Θ΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Μιχαήλ Θ΄ γεννήθηκε το 1277 και πέθανε το 1320. Το κάστρο του Διδυμοτείχου με επισκευασμένα και αναστηλωμένα τα τείχη του, αποτέλεσε το 1305 σωτήριο καταφύγιο για τον ίδιο, τον αδερφό του Κωνσταντίνο και τους στρατιώτες του, καθώς οπισθοχωρούσαν από τη μάχη που έλαβε χώρα στην ¨πεδιάδα των Άπρων¨, όπου είχαν ηττηθεί από τους Καταλανούς και ο Μιχαήλ είχε τραυματιστεί βαριά. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς ιστορεί σχετικώς : «Ο βασιλιάς (Μιχαήλ Θ΄) λοιπόν, φεύγει από εκεί για το Διδυμότειχο κι ακούει βαριά επίπληξη από τον πατέρα του και βασιλέα (Ανδρόνικο Β), επειδή, ενώ ήταν βασιλιάς, δεν ενήργησε όπως ταίριαζε σε βασιλέα». Επίσης ο Γεώργιος Παχυμέρης αναφέρει, ότι από το Διδυμότειχο ο Μιχαήλ Θ΄ : «οργανώνει την άμυνα των σπουδαιότερων πόλεων της Θράκης».
Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι σύμφωνα με το Δρ. Θανάση Γουρίδη το ταφικό βυζαντινό παρεκκλήσι (ερείπια του οποίου υπάρχουν βορείως του ναού του Αγίου Αθανασίου), συνδέεται με τον Μιχαήλ Θ΄ και ενδεχομένως και με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο που προαναφέραμε, καθώς εκεί : «ανακαλύφθηκαν τα κάτω τμήματα δύο τοιχογραφιών που αναπαριστούσαν ένθρονους φτερωτούς αυτοκράτορες. Πρόκειται για μοναδικές παραστάσεις των δύο προαναφερθέντων αυτοκρατόρων, μάλιστα είναι πολύ πιθανό ο Μιχαήλ Θ΄ να συνδέεται και με την ανέγερση του παρεκκλησίου». Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν μεταφερθεί και εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Διδυμοτείχου.
4. ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Γ΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Ανδρόνικος γεννήθηκε το 1297 και πέθανε το 1341. Το 1321 ξεσπά ο πρώτος εμφύλιος των Παλαιολόγων μεταξύ του παππού Ανδρονίκου Β΄ και του εγγονού Ανδρονίκου Γ΄, ο δεύτερος επιλέγει το Διδυμότειχο ως κέντρο και ορμητήριό του, όπου μετέφερε τους αυλικούς του από την Αδριανούπολη. Στο Διδυμότειχο εγκαταστάθηκε και η πρώτη του σύζυγος η Ειρήνη (γεννηθείσα Αδελαΐδα) από τον Οίκο των Γουέλφων, ήταν κόρη του Ερρίκου Α΄ δούκα του Μπράουνσβαϊγκ. Η Ειρήνη πέθανε το 1324 στην Ραιδεστό δίχως να αφήσει διάδοχο, καθώς τον Ιούνιο του 1320 γέννησε έναν γιο, που όμως απεβίωσε 20 μήνες αργότερα.
Δεν πρέπει βεβαίως να παροράτε το γεγονός, ότι το Διδυμότειχο αποτελούσε προπύργιο του κυριότερου υποστηρικτή και συγγενή του νεαρού Ανδρονίκου του Ιωάννη Καντακουζηνού, ο οποίος κατείχε στην περιοχή και μεγάλη ακίνητη περιουσία. Ο νεαρός Ανδρόνικος συνέχισε να εμπιστεύεται το κάστρο του Διδυμοτείχου, ακόμη και μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης το 1322 από τους υποστηρικτές του.
Το 1326 ο Ανδρόνικος νυμφεύεται την Άννα (Γιοβάνα) της Σαβοΐας είχε γεννηθεί γύρω στα 1306 στο Σαμπερί (Chambery). Οι γονείς της ήταν ο κόμης της Σαβοΐας Αμεδαίος Ε’ και η Μαρία της Βραβάνδης. Η Άννα ήταν 6η απόγονος του Ισαακίου Β΄ Αγγέλου.
Το 1328 λήγει ο πρώτος εμφύλιος των Παλαιολόγων με νικητή τον Ανδρόνικο Γ΄, ο οποίος κυριεύει την Κωνσταντινούπολη και ανακηρύσσεται μονοκράτορας, αφού δύο χρόνια πριν είχε ανακηρυχθεί συναυτοκράτορας. Αν και μοναδικός πλέον αυτοκράτορας ο Ανδρόνικος, δεν εγκαταλείπει το Διδυμότειχο, όπου διαμένει με τη νέα του σύζυγο και τον στενό του κύκλο.
Το 1330 ο Ανδρόνικος Γ΄ αρρώστησε βαριά, ενώ βρισκόταν στο Διδυμότειχο και οι γιατροί δεν του έδιναν καμία ελπίδα ανάρρωσης. Παρά τις δυσμενείς διαγνώσεις των ιατρών, ο Ανδρόνικος επανάκαμψε θαυματουργικά, καθώς όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ζήτησε και του έφεραν αγιασμό από την υπέραγνο Θεομήτορα της Πηγής (την Ζωοδόχο Πηγή στην Κωνσταντινούπολη). Αμέσως μόλις του έφεραν τον αγιασμό και τον ράντισαν στο κεφάλι συνήλθε, έλαβε τροφή και μετά από λίγες ημέρες ανάρρωσε, και η υγεία του αποκαταστάθηκε όπως και πριν.
Τον επόμενο χρόνο ο Ανδρόνικος έχοντας σαν βάση το Διδυμότειχο, αναλαμβάνει και πάλι δράση, καθώς αντιμετωπίζει εκστρατεύοντας από το ισχυρό κάστρο τους Τούρκους και τους Βουλγάρους, συγκεντρώνει στρατό για επιχειρήσεις κατά των Σέρβων και δέχεται τη διπλωματική αντιπροσωπεία των Βενετών.
Σχετικά με την επιλογή του Διδυμοτείχου από τον Ανδρόνικο, ως τόπο εγκατάστασης και κέντρο επιχειρήσεων, ο Φίλιππος Γιαννόπουλος στο βιβλίο του «Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού» (το οποίο ήταν η διδακτορική του διατριβή στο πανεπιστήμιο της Κολωνίας) αναφέρει ότι : «δεν ήταν μόνο στρατιωτικοί οι λόγοι που κρατούσαν τον αυτοκράτορα στο Διδυμότειχο. Σίγουρα η αγάπη του για το κυνήγι και γενικότερα για τον ιπποτικό τρόπο ζωής συνέβαλε στο να βρίσκει το κάστρο στον Έβρο (που περιβαλλόταν από ζηλευτές κυνηγετικές περιοχές) πολύ πιο ελκυστικό από την πρωτεύουσα στο Βόσπορο».
Το γεγονός της εγκατάστασης της βασιλικής οικογένειας στο Διδυμότειχο, επεφύλαξε για την ιστορική πόλη-κάστρο της Θράκης, να βιώσει την γέννηση ενός ακόμη αυτοκράτορα. Έτσι μετά τον Ιωάννη Βατάτζη, ο οποίος γεννήθηκε το 1193, στις 18 Ιουνίου του 1332 γεννιέται στο Διδυμότειχο ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις για την γέννηση του διαδόχου και αναφέρει την τέλεση αθλητικών αγώνων κατά μίμηση των Ολυμπιακών, όπως χαρακτηριστικά γράφει.
Το 1334 για στρατιωτικούς λόγους ο Ανδρόνικος μεταβαίνει με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη, όπου από εκεί κυβερνά το κράτος και συντονίζει τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις. Αναφορικά με την αντικατάσταση του Διδυμοτείχου από την Θεσσαλονίκη, αξίζει να παραθέσουμε την άποψη του καθηγητή του πανεπιστημίου της Κολωνίας Dr Berthold Rubin (ήταν ο επιβλέπων καθηγητής στη διδακτορική διατριβή του Φ. Γιαννόπουλου), ο οποίος αναφέρει : «Η Θεσσαλονίκη, που μόλις το 1334 αντικατέστησε το Διδυμότειχο ως τόπος διαμονής του αυτοκράτορα, δεν κατόρθωσε ποτέ να πάρει και τον γεωπολιτικό του ρόλο, δηλαδή να αποτελέσει το νευραλγικό σημείο της γεωγραφικής αυτής περιοχής». Το 1341 ο Ανδρόνικος Γ΄ βρισκόμενος για ακόμη μία φορά στο Διδυμότειχο ασθενεί και πάλι από εγκεφαλική ελονοσία, καθώς υποτροπίασε παλαιό του νόσημα. Μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε στις 15 Ιουνίου 1341, σε ηλικία 45 ετών.
5. ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΝΑ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΗ
Η Θεοδώρα Παλαιολογίνα Αγγελίνα Καντακουζηνή, όπως της άρεσε να την αποκαλούν, απέκτησε το τελευταίο επίθετο από τον σύζυγό της Μιχαήλ Καντακουζηνό. Τα δύο άλλα επίθετα έδειχναν τους δεσμούς της οικογενείας της, με τις αυτοκρατορικές οικογένειες της Ρωμανίας/Βυζαντίου, επίσης συγγένευε και με τον αριστοκρατικό οίκο των Ταρχανειωτών. Η Θεοδώρα γεννήθηκε κατά την έβδομη ή όγδοη δεκαετία του 13ου αιώνα. Λόγω του πρόωρου θανάτου του συζύγου της, απέκτησε μόνο ένα παιδί, τον μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό. Η Θεοδώρα έδωσε όλη την προσοχή της, στο να αποκτήσει ο γιος της μια πάρα πολύ καλή και επιμελημένη μόρφωση, καθώς και μία καλή και αντάξια σύζυγο.
Κατά την εποχή του πρώτου εμφυλίου πολέμου της δυναστείας των Παλαιολόγων (1321-1328), η Θεοδώρα διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο. Ενίσχυσε χρηματικά και συμβουλευτικά τον ανεψιό της Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, τον οποίο μαζί με τον γιό της βοήθησαν στο να επικρατήσει έναντι του παππού του Ανδρονίκου Β΄. Κατά τις εκστρατείες του ο Ανδρόνικος Γ΄ εμπιστευόταν τη διοίκηση του κάστρου του Διδυμοτείχου στη θεία του Θεοδώρα Καντακουζηνή, η οποία διοικούσε μαζί με την πρώτη σύζυγο του Ανδρονίκου την Ειρήνη και μετέπειτα με τη δεύτερη σύζυγο του την Άννα. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι σύμφωνα με τον Δρ Θανάση Γουρίδη, την εποχή εκείνη που είχε ξεσπάσει η ησυχαστική έριδα, στο Διδυμότειχο είχε σχηματιστεί από τη Θεοδώρα : «ένας κύκλος με μεγάλη επιρροή σε πολιτικά και θεολογικά θέματα, στηρίζοντας καταλυτικά τη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά».
Η Θεοδώρα μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου Γ’ διαμένει στην Κωνσταντινούπολη για να φροντίζει την αυτοκράτειρα Άννα. Μετά όμως την στέψη του Καντακουζηνού στο Διδυμότειχο το 1341, άρχισαν να διώκονται όλοι οι υποστηρικτές του, με την κατηγορία του «καντακουζηνισμού» και βεβαίως δεν εξαιρέθηκε και η μητέρα του. Αρχικά τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Αργότερα, την ίδια χρονιά φυλακίστηκε, το σπίτι της κατεδαφίστηκε και κατασχέθηκε η αρκετά μεγάλη περιουσία της στην Κωνσταντινούπολη. Ο χειμώνας ήταν δριμύς, και στη φυλακή είχε πολύ κρύο και υγρασία, επίσης, την ταλαιπωρούσαν με ψευδείς αναφορές για τη σύλληψη ή το θάνατο του γιού της Ιωάννη. Έτσι κατά συνέπεια κάμφθηκε η αντίστασή της και κλονίστηκε η υγεία της, δίχως να της παρέχουν ιατρική φροντίδα. Στις 6 Ιανουαρίου του 1342 ανήμερα της εορτής των Θεοφανίων, η Θεοδώρα Καντακουζηνή πέθανε στη φυλακή, διωκόμενη, λιμοκτονούσα και χωρίς να έχει δικαίωμα σε ιατρική φροντίδα. Την έθαψαν στον οικογενειακό τάφο των Παλαιολόγων, στο κοιμητηριακό παρεκκλήσι της Κυράς Μάρθας της μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη.
6. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΕΤΟΧΙΤΗΣ
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γεννήθηκε το 1270 και πέθανε το 1332. Ήταν λόγιος, πανεπιστήμων, ανώτατος αξιωματούχος και ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου, με ιδιαίτερη συμβολή στην ανθρωπιστική αναγέννησης του 15ου αιώνα. Αναρριχήθηκε σε διάφορα αξιώματα της βυζαντινής διοίκησης και έφτασε στο αξίωμα του Μεγάλου Λογοθέτη (πρωθυπουργού του κράτους) του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου.
Κατά τα πρώτα χρόνια της «πρωθυπουργίας» του ασχολήθηκε ανακαινίζοντας ριζικά και διακοσμώντας με θαυμάσια ψηφιδωτά, από τα καλύτερα της Παλαιολόγειας τέχνης, την περίφημη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη.
Μετά την επικράτησή του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου στον εμφύλιο πόλεμο και την άνοδό του στον θρόνο, ο νεαρός αυτοκράτορας τιμώρησε τους υποστηρικτές του παππού του. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Μέγας Λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης, ο οποίος εξορίστηκε – περιορίστηκε στο κάστρο του Διδυμοτείχου. Ο Μετοχίτης κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Διδυμότειχο, όπου και είχε ασθενήσει (1328-1330), διέμενε, όπως γράφει ο ίδιος : «σε κάποια μονή, που είναι η πρώτη ανάμεσα σε άλλες μονές» (μας δίνει δηλαδή πληροφορίες για την ύπαρξη μοναχισμού στο Διδυμότειχο). Εκεί συνδέθηκαν μαζί του οι περισσότεροι εκ των μοναχών της περιοχής του Διδυμοτείχου, οι οποίοι συνέπασχαν και τον παρηγορούσαν για την ασθένειά του. Ορισμένοι από τους μοναχούς, που είχαν αποκτήσει οικειότητα μαζί του, τον προέτρεπαν (ως λόγιος που ήταν) να γράψει τον βίο ενός τοπικού θαυματουργού αγίου του Οσίου Ιωάννη του Νέου (τέλη 10ου αρχές 11ου αι.), πράγμα που έκανε και ο βίος αυτός έχει διασωθεί ως τις μέρες μας. Είναι γεγονός πως αν δεν εξοριζόταν ο Μετοχίτης στο Διδυμότειχο, δεν θα γνωρίζαμε σήμερα την ύπαρξη του τοπικού μας Οσίου Ιωάννη του Νέου, ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ των δεκατριών τοπικών αγίων του Διδυμοτείχου (περισσότερα στοιχεία στο βιβλίο μου «Καστρινό Συναξάρι»).
Βέβαια για τον ίδιο δεν ήταν και ότι καλύτερο η διαμονή του στο Διδυμότειχο, καθώς πέραν της ασθένειάς του, ήταν και ασυνήθιστος στη διαβίωση εκτός της Βασιλεύουσας και παραπονιόταν για την κακή ποιότητα του κρασιού, των λαχανικών που του προκαλούσαν δυσπεψία και την κακή συμπεριφορά των κατοίκων, οι οποίοι βέβαια τον θεωρούσαν καθεστωτικό αντίπαλο.
Το 1330 όταν ασθένησε βαριά ο Ανδρόνικος Γ΄ έδωσε εντολή να αποφυλακιστούν όλοι οι πολιτικοί του κρατούμενοι και μεταξύ αυτών ήταν και ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο οποίος επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και το 1331 έγινε μοναχός με το όνομα Θεόληπτος στην αγαπημένη του Μονή της Χώρας, όπου και πέθανε στις 13 Μαρτίου 1332.
7. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Κωνσταντίνος Δούκας Κομνηνός Παλαιολόγος γεννήθηκε μεταξύ των ετών 1278-1281 και ήταν γιος του Ανδρονίκου Β΄ και αδελφός του Μιχαήλ Θ΄, που προαναφέραμε. Το 1305 ήταν στο στράτευμα του Μιχαήλ Θ΄, που ηττήθηκε από τους Καταλανούς και διασώθηκε και αυτός στο Διδυμότειχο. Ο Κωνσταντίνος αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικότατο παράδειγμα φυλάκισης αντιπάλου του νεαρού Ανδρονίκου Γ΄ (και ανιψιού του), στο Διδυμότειχο, καθώς τον συνέλαβαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ήταν κυβερνήτης, κατά την εκεί εξέγερση υπέρ του Ανδρονίκου Γ΄.
Ο Νικηφόρος Γρηγοράς μαζί με την αναφορά των υπόψη γεγονότων μας δίνει και μια ενδιαφέρουσα περιγραφή των λαξευμένων σπηλαίων, που υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη στο κάστρο του Διδυμοτείχου, αναφέρει : «Την επομένη, έπεισαν το νεαρό βασιλέα (Ανδρόνικο Γ΄) οι γύρω του και τον έστειλε (τον Δεσπότη Κωνσταντίνο) στο Διδυμότειχο, για να τον φυλακίσουν με ποινή φοβερή και βασανιστικότατη. Γιατί η κορυφή που εξέχει από την πολίχνη του Διδυμοτείχου είναι όλη μια πέτρα, την οποία οι κάτοικοι, επειδή βρήκαν ότι είναι κατάλληλη για να λαξεύεται, την κούφωσαν με υπόγειες δεξαμενές και φρέατα, που δέχονταν τα νερά της βροχής».
Ο χώρος όπου φυλακίστηκε ο Κωνσταντίνος, κατά πάσα πιθανότητα βρίσκεται σε λαξευμένο σπήλαιο (βορείως του ναού του αγίου Αθανασίου), όπου βρέθηκε εγχάρακτο μονόγραμμα του ονόματος Παλαιολόγος, το οποίο σύμφωνα με τον Δρ. Θανάση Γουρίδη είναι του Κωνσταντίνου. Ο Κωνσταντίνος πέθανε το 1334/35 αφού είχε γίνει μοναχός με το όνομα Κάλλιστος.
8. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ ΙΛΑΡΙΩΝ
Ο Μητροπολίτης Διδυμοτείχου Ιλαρίων ήταν μια Αγία μορφή του 14ου αιώνα έζησε από το 1281περ. μέχρι το 1343.
Ο Ιλαρίων ήταν ένας από τους πλησιέστερους και κυριότερους μαθητές του Οσίου Μακαρίου, μιας ασκητικής και χαρισματικής μορφής του Μικρασιατικού μοναχισμού στο όρος Λάτρος της Δυτικής Μικράς Ασίας. Λόγω των Τουρκικών επιδρομών στη Μικρά Ασία, ο Μακάριος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, και εγκαταστάθηκε μαζί με τη συνοδεία του στη Μονή Καλλίου. Ο μεγάλος Βρετανός βυζαντινολόγος Ντόναλντ Νίκολ, σχολιάζοντας τον βίο του οσίου Μακαρίου, τονίζει τη σημαντικότητα του υπόψη κειμένου, σχετικά με τις πληροφορίες που παραθέτει και για τον Ιλαρίωνα, τον οποίο χαρακτηρίζει ως ¨πανάγιο και πνευματικό¨ καθώς και ότι : «είχε ανατραφεί από τον όσιο Μακάριο από την παιδική του ηλικία, μάλλον στη Μικρά Ασία, και θα πρέπει να πήγε μαζί του σαν μαθητής του στη Μονή Καλλίου στην Κωνσταντινούπολη». Επίσης αναφέρει ότι : «η περίπτωση του Διδυμοτείχου Ιλαρίωνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι η αγία του φύση και τα προφητικά του χαρίσματα δεν τον οδήγησαν μόνο στο να γίνει ονομαστός στην αγιογραφία, αλλά και στο να αναφέρεται σε εκθέσεις ενός αυτοκράτορα – στρατιώτη που επρόκειτο να αποτραβηχτεί και ο ίδιος στη μοναστική κοινωνία» (εννοεί τον Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό). Σε ηλικία τριάντα ετών μετά από συμβουλή και ευλογία του Μακαρίου, ο Ιλαρίων χειροτονήθηκε ιερέας από τον τότε πατριάρχη. Για άλλα τριάντα χρόνια έζησε σε μοναστική αφάνεια και ταπεινότητα. Μετά από τριάντα χρόνια μοναστικού βίου και λόγω των καλών σχέσεων που είχε με τους αυτοκράτορες Ανδρόνικο Γ΄ και Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό, το όνομα του προτάθηκε για τη μητρόπολη του Διδυμοτείχου, όπου και ενθρονίστηκε κατά πάσα πιθανότητα το 1341. Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε, ότι στο Διδυμότειχο έχει διασωθεί η παράδοση που θέλει τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, κατά τα ταξίδια του από τη Θεσσαλονίκη προς την Κωνσταντινούπολη, να επισκέπτεται την πόλη-κάστρο, προκειμένου να συναντήσει τον άγιο και ησυχαστή μητροπολίτη Ιλαρίωνα, και για τον λόγο αυτό στον ναό του Σωτήρος Χριστού, πρώην Μονή Χριστού Παντοκράτορος, τιμάται κάθε χρόνο η μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά με την τέλεση αγρυπνίας, εκεί όπου υπήρχε και μία άλλη αγία μορφή του τόπου μας ο ηγούμενος Γαβριήλ (περισσότερα στοιχεία και για τους δύο τοπικούς μας αγίους στο βιβλίο μου «Καστρινό Συναξάρι»).
Αξίζει να παραθέσουμε και ένα περιστατικό που συνδυάζει το φυσικό περιβάλλον του λόφου του κάστρου με την ιστορία. Όταν στις 26 Οκτωβρίου 1341 στέφθηκε ο Καντακουζηνός αυτοκράτορας στα ανάκτορα του κάστρου, μετά την τελετή ζητήθηκε από τον Ιλαρίωνα να ευλογήσει το κράτος και τον αυτοκράτορα. Ο Ιλαρίων έδωσε την ευλογία του και είπε την εξής προφητική φράση : «το να είναι κανείς αυτοκράτορας των Ρωμαίων ήταν κάτι που είχε ορίσει ο Θεός, όμως όσοι έτρωγαν άγουρα σύκα, σίγουρα θα υπέφεραν από πρησμένα χείλη». Γεγονός που επαληθεύτηκε, καθώς ο Καντακουζηνός μετά από πολλές δυσκολίες κατόρθωσε να επικρατήσει στον δεύτερο εμφύλιο των Παλαιολόγων και να μπει θριαμβευτής στη Βασιλεύουσα το 1347. Όσον αφορά την επιλογή του σύκου στη φράση του Ιλαρίωνα, θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι στον λόφο του κάστρου ακόμη και σήμερα υπάρχουν πολλές αγριοσυκιές, των οποίων το ριζικό σύστημα ευνοείται από τα κοιλώματα του βράχου. Προφανώς υπήρχαν και τότε και αποτέλεσαν το παράδειγμα στην προφητική του φράση.
9. ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤ’ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ
Ο Ιωάννης Καντακουζηνός γεννήθηκε το 1292, ήταν γιος του Μιχαήλ και της Θεοδώρας Καντακουζηνού. Η μητέρα του Θεοδώρα επέλεξε για γυναίκα του την Ειρήνη Ασένινα Καντακουζηνή, η οποία ήταν δισέγγονή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Ο Καντακουζηνός και η Ειρήνη απέκτησαν έξι παιδιά, τρία αγόρια (Ματθαίο, Μανουήλ και Ανδρόνικο και τρία κορίτσια (Μαρία, Θεοδώρα και Έλενα).
Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, κατά τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων (1321-1328), μεταξύ του Ανδρονίκου Β΄ (παππού) και του Ανδρονίκου Γ΄ (εγγονού), πήρε το μέρος του δευτέρου, και έχοντας ως έδρα τους το κάστρο του Διδυμοτείχου, κατάφεραν να υπερισχύσουν και να βγουν νικητές. Μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου Γ΄ το 1341, ο Ιωάννης Καντακουζηνός ωθούμενος από τους υποστηρικτές του, και προκειμένου να καλύψει το κενό εξουσίας, στέφθηκε αυτοκράτορας στο παλάτι επάνω στο κάστρο του Διδυμοτείχου (στην ουσία στέφθηκε συναυτοκράτορας καθώς σεβάστηκε τα κληρονομικά δικαιώματα του νεαρού γιου του Ανδρονίκου Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου). Είναι σημαντικό να αναφέρουμε, ότι κατά τις εκστρατείες του Καντακουζηνού, η σύζυγός του Ειρήνη διοικούσε το Διδυμότειχο μαζί με τον αδελφό της Μανουήλ Ασάν, και με πνευματικό της στήριγμα τον επίσκοπο Διδυμοτείχου Ιλαρίωνα.
Η στέψη του Καντακουζηνού αποτέλεσε την απαρχή του δευτέρου εμφυλίου των Παλαιολόγων (1341-1347), όπου και πάλι το Διδυμότειχο επιλέχθηκε ως έδρα και ορμητήριο του Ιωάννη Καντακουζηνού, αντέχοντας στις πολιορκίες των αντιπάλων του και δίνοντας του ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για την τελική του επικράτηση το 1347, όταν και μπήκε θριαμβευτής στην Κωνσταντινούπολη.
Αντίπαλοι του Καντακουζηνού ήταν η χήρα σύζυγος του Ανδρονίκου Γ΄ Άννα της Σαβοΐας, ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και ο μέγας Δούκας Αλέξιος Απόκαυκος, οι οποίοι αποτελούσαν την αντιβασιλεία του νεαρού διαδόχου. Με τις ενέργειες αυτές του Καντακουζηνού το Διδυμότειχο αναβαθμίστηκε και λειτούργησε γι’ ακόμη μία φορά ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, καθώς στην ιστορική Καστροπολιτεία της Θράκης ο Καντακουζηνός συνομιλούσε με πρέσβεις από άλλες περιοχές και διοικούσε τα υπόλοιπα τμήματα του. Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι το γεγονός της στέψης του Καντακουζηνού στο Διδυμότειχο κατατάσσει την πόλη, στην κατηγορία των ελάχιστων πόλεων όπου στέφθηκαν Αυτοκράτορες της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Ως γνωστόν η συντριπτική πλειοψηφία στέφονταν στην Κωνσταντινούπολη. Άλλες πόλεις όπου έλαβε χώρα στέψη αυτοκράτορα ήταν : η Νίκαια της Μικράς Ασίας (όπου εκεί στέφθηκε ο Διδυμοτειχίτης Ιωάννης Βατάτζης και γενικά η Δυναστεία των Λασκαρέων), η Αδριανούπολη (όπου στέφθηκε για δεύτερη φορά ο Καντακουζηνός) και ο Μυστράς όπου στέφθηκε ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος. Ο Καντακουζηνός δεν άφησε τα ίχνη του μόνο στο Διδυμότειχο αλλά και στο σημερινό χωριό Πύθιο (Εμπύθιο), όπου κατασκεύασε κάστρο με σκοπό να αποτελέσει το προσωπικό του καταφύγιο στις επιχειρήσεις που διεξήγαγε κατά τη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων, χαρακτηριστική είναι η μάχη του Εμπυθίου το 1352.
Στο τέλος του 1354 εγκατέλειψε τον αυτοκρατορικό θρόνο και έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ, λειτουργώντας για πολλά χρόνια ως σύμβουλος του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Πέθανε το 1383 στον Μυστρά, όπου ο γιος του Ματθαίος ασκούσε τα καθήκοντα του Δεσπότη (κυβερνήτη) του Μοριά.
10. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΛΕΚΑΣ
Σύμφωνα με τον Μανουήλ Γεδεών (Πατριαρχικοί Πίνακες), ο Ιωάννης Καλέκας γεννήθηκε περί το 1283-84 στον Άπρο της Θράκης «όθεν ελέγετο Απρηνός, επωνυμείτο δε Καλέκας». Διετέλεσε πατριάρχης από το 1334 έως το 1347. Κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του εξέδωσε διάφορες συνοδικές πράξεις, μία εξ αυτών αφορούσε και το Διδυμότειχο, καθώς το 1340 μετέτρεψε τη Μονή Παναγίας Οδηγήτριας από γυναικεία σε ανδρική. Όπως προαναφέραμε παραπάνω ο Καλέκας υπήρξε εχθρός του Ιωάννη Καντακουζηνού και αποτέλεσε το ένα από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας του νεαρού Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Διαδραμάτισε και αυτός με τη σειρά του αρνητικό ρόλο με την εμπλοκή του στον δεύτερο και καταστρεπτικότερο εμφύλιο πόλεμο των Παλαιολόγων. Μετά την επικράτηση του Καντακουζηνού το 1347 και την είσοδο του στην Κωνσταντινούπολη, ο Ιωάννης Καλέκας ως επικίνδυνος πολιτικός του αντίπαλος, καθαιρέθηκε και εκτοπίστηκε στο Διδυμότειχο σε αυστηρή απομόνωση. Σύμφωνα με πηγές ο Καλέκας πέθανε στο Διδυμότειχο τον Δεκέμβριο του 1347.
11. ΙΩΑΝΝΗΣ Ε΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος ήταν γιος του Ανδρονίκου Γ΄ Παλαιολόγου και της Άννας της Σαβοΐας, γεννήθηκε στο Διδυμότειχο στις 18 Ιουνίου του 1332. Όπως προαναφέραμε ο Ανδρόνικος Γ΄ πέθανε το 1341, όταν ο Ιωάννης ήταν μόλις εννέα ετών και φυσικά δεν ήταν σε θέση να τον διαδεχθεί. Για τον λόγο αυτό δημιουργήθηκε η αντιβασιλεία, αποτελούμενη από τη μητέρα του Άννα, τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και τον μεγάλο Δούκα (ναύαρχο) Αλέξιο Απόκαυκο, οι οποίοι συγκρούστηκαν μέχρι το 1347 με τον Ιωάννη Καντακουζηνό. Μέσα σ’ αυτές τις ενδοδυναστικές έριδες μεγάλωσε και ενηλικιώθηκε ο νεαρός Ιωάννης. Μετά το 1347 ο Καντακουζηνός είναι πλέον ο κυρίαρχος των καταστάσεων, παρόλα αυτά όμως πείθει τους υποστηρικτές του να δώσουν όρκο πίστης και στον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο, και ακολούθως τον κάνει γαμπρό του, δίδοντας του για γυναίκα του την κόρη του Ελένη, γεγονός που δυσαρεστεί τον μεγάλο του γιο Ματθαίο, με αποτέλεσμα να υπάρξουν προστριβές μεταξύ αυτού και του Ιωάννη Ε΄. Προσπαθώντας να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση ανάμεσα στους δύο νεαρούς, γίνεται μία κατανομή περιοχών, όπου στον Ιωάννη Ε΄ κατέληξε ο γενέθλιος τόπος του, το κάστρο του Διδυμοτείχου, δίχως όμως να σταματήσουν οι μεταξύ τους προστριβές. Η αναπόφευκτη σύγκρουση Καντακουζηνών και Παλαιολόγων έλαβε χώρα στα τέλη του 1352 στην περιοχή του Εμπυθίου (Πυθίου) και νικητές αναδείχθηκαν ο Ιωάννης Καντακουζηνός και οι Τούρκοι σύμμαχοί του. Μετά από δύο χρόνια το 1354 ο Ιωάννης Καντακουζηνός παραιτείται εκουσίως από τον θρόνο των Ρωμαίων/Βυζαντινών, και πλέον ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος είναι ο αδιαμφισβήτητος αυτοκράτορας. Δυστυχώς οι εμφύλιες διενέξεις του πρώτου μισού του 14ου αιώνα, καθώς και ο οικονομικός μαρασμός της αυτοκρατορίας, είχαν ως αποτέλεσμα να επωφεληθούν οι Οθωμανοί Τούρκοι και να αρχίσουν να καταλαμβάνουν σημαντικές περιοχές και κάστρα της Θράκης. Το Διδυμότειχο κυριεύθηκε οριστικά από τους Τούρκους το 1361. Ο Ιωάννης Ε΄ γενικότερα υπήρξε μία τραγική προσωπικότητα για την Ρωμανία/Βυζάντιο, καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ήταν μπλεγμένος σε ενδοδυναστικές έριδες, γεγονός που αποδυνάμωνε το κράτος. Προκειμένου να βοηθηθεί από τη Δύση, έφτασε στο σημείο να ασπαστεί τον παπισμό, και μέχρι το 1391 που πέθανε, οι Τούρκοι είχαν καταλάβει πολλές περιοχές, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της αυτοκρατορίας.
12. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Ο Δημήτριος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1407 υπήρξε τελευταίος δεσπότης (κυβερνήτης) του Μυστρά από το 1449 έως το 1460. Το 1467 και ενώ του είχε δοθεί από τον σουλτάνο Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή ως φέουδο η περιοχή της Αίνου, η Λήμνος η Ίμβρος και μεγάλες εκτάσεις από τα νησιά Θάσο και Σαμοθράκη, έπεσε σε δυσμένεια, καθώς έκανε φορολογικές απάτες με το εμπόριο άλατος, και στάλθηκε να ζήσει δίχως περιουσία στο Διδυμότειχο. Στην Καστροπολιτεία της Θράκης που συνέχισε να αποτελεί τόπο εγκατάστασης αυτοκρατόρων (δηλ των Οθωμανών Σουλτάνων), μία μέρα τον είδε ο Μωάμεθ Β΄ και τον λυπήθηκε, με αποτέλεσμα να του δώσει μια ετήσια επιχορήγηση (συμπληρωματικά να αναφέρουμε, ότι ο Δημήτριος είχε δώσει και την κόρη του Ελένη ως σκλάβα στο χαρέμι του Μωάμεθ). Στη συνέχεια ο Δημήτριος μετέβη στην Αδριανούπολη όπου έγινε μοναχός (αυτός και η σύζυγός του), και αργότερα πέθανε σε ένα μοναστήρι το 1470. Ο Δημήτριος υπήρξε μία τραγικά επιζήμια προσωπικότητα για την ιστορία της Ρωμανίας/Βυζαντίου, αλλά και αυτός όπως και άλλα πρόσωπα και καταστάσεις συνδέουν τις δύο Καστροπολιτείες του Διδυμοτείχου και του Μυστρά, όπως είχαμε αναδείξει στα Παλαιολόγεια του 2015, καθώς και σε ανάλογη αρθρογραφία στην ιστοσελίδα kastropolites.com.
Βιβλιογραφία κειμένου
Γιαννόπουλου Φίλιππου, Διδυμότειχο – Ιστορία ενός Βυζαντινού Οχυρού, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Αθήνα 1989.
Γουρίδη Αθανασίου, Τα κρυμμένα πρόσωπα του Ιανού-Διδυμότειχο, μία αέναη περιπλάνηση, Έκδοση Δήμου Διδυμοτείχου 2018.
Μανουήλ Ι. Γεδεών, Πατριαρχικοί Πίνακες, Εν Κωνσταντινουπόλει 1885-1890.
Νικηφόρου Γρηγορά, Ρωμαϊκή Ιστορία, Εκδόσεις Νέας Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1997.
Ντόναλντ Μακ Νίκολ, Ιωάννης Καντακουζηνός ο απρόθυμος αυτοκράτορας, Εκδόσεις ΔΟΛ Α.Ε. Αθήνα 2010.
Σαρσάκη Ιωάννη, Καστρινό Συναξάρι, Εκδόσεις iwrite, Θεσσαλονίκη 2023.
Σαρσάκη Ιωάννη, Διδυμότειχο και Μυστράς δύο Καστροπολιτείες με κοινή ιστορία, kastropolites.com.
Στήβεν Ράνσημαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2005.
